Onderbelichte verhalen vormen de rode draad in het werk van fotograaf én theater regisseur Koen van Etten. Recent reisde hij twee weken door Oekraïne. In die periode maakte hij verschillende, aangrijpende beeldverhalen, onder andere van de in Oekraïne zeer populaire zangeres Roxolana. Koen schoot alle beelden met de SIGMA 35mm F1.4 DG HSM | Art en de SIGMA 85mm F1.4 DG HSM | Art. Vlak na zijn terugkeer in Nederland spraken wij met Koen.  

Hoe hou je je als mens staande in oorlogstijd? Is er dan nog ruimte voor kunst, muziek, liefde, een avondje op stap, een koffie op het terras? Toen in Nederland Corona uitbrak, renden “wij” massaal naar de supermarkten om toiletpapier in te slaan. Binnen no time was het toiletpapier uitverkocht. Als zoiets gebeurt bij Corona, wat gebeurt er dan in oorlogstijd? Zoeken mensen elkaar dan op of komt de ikke, ikke, ikke mentaliteit dan bovendrijven? Koen: “Ik was vooral nieuwsgierig naar de beelden die we níet zien van de situatie in Oekraïne. Terecht krijgen we via de media voornamelijk  beeld te zien van de oorlog. De loopgraven, verwoestingen, de dood, het afschuwelijke leed... Maar hoe ziet het dagelijkse leven eruit in oorlogstijd?” Het was die vraag waarop Koen een antwoord hoopte te vinden tijdens zijn reis door Oekraïne. Die reis begon bij een optreden van de Oekraïense zangeres Roxolana. 

Koen had Roxolana in mei 2023 leren kennen tijdens het Bevrijdingsfestival in Nederland. De Nederlandse zangeres Froukje, met wie Koen als theaterregisseur eerder samenwerkte, was dat jaar een van de Ambassadeurs van de vrijheid. Om erachter te komen “hoe het is om je muzikale dromen na te jagen in beperkte vrijheid” ging Froukje met Roxolana op pad.

Eenmaal in Oekraïne bezocht Koen een show van Roxolana in Kyiv, het eerste optreden van de zangeres in Oekraïne sinds twee jaar Russische invasie. Hoe vier je een feestje tijdens een oorlog? Kan dat sowieso wel én hoe geef je dat dan vorm? “Van de buitenkant zag het er in eerste instantie uit zoals ieder live optreden”, vertelt Koen. “Enthousiaste mensen die drinken, dansen, meezingen, springen en klappen. Maar daarnaast was er ook volop aandacht voor de dagelijkse, bittere realiteit. In woord én beeld. Ter illustratie, een van de dansers was een jonge soldaat die aan het front zijn beide benen had verloren. Hij danste mee op zijn protheses. Er was dus voor gekozen om de oorlog ook echt zichtbaar te betrekken bij de show. En tussen de nummers door werd er door de zangeres ook veel over de oorlog gesproken.”    

Hoe leg je zoiets vast? Het gevaar op “gewone” foto’s van een popshow op een willekeurige plek in de wereld, ligt immers op de loer. Koen: “Daar lag inderdaad mijn grootste uitdaging maar ik denk dat ik erin geslaagd ben een diepere laag aan mijn beelden toe te voegen.” Zo schoot hij onder andere een beeld van Roxolana door een soort van gaasdoek heen. Die doeken maakte onderdeel uit van het decor. Koen: “Zo creëerde ik een heel wazig effect. Dat roept de vraag op: mag ik deze artiest onder deze omstandigheden eigenlijk wel zien?”    

Daarnaast zien we ook een foto van de zangeres met haar golvende, blonde haren en ontblote, kwetsbare buik. Het licht valt prachtig op haar. Koen: “Een dergelijk beeld wilde ik ook maken. Want ja, het is oorlog maar daarnaast is er ook gewoon het verlangen naar vrijheid, de hunkering naar een normaal leven. De zangeres staat op het podium… Open, een stukje bloot en kwetsbaar… Ondertussen liep ik daar rond met een kogelwerend vest. Dat contrast…” 

“Rondom het optreden van Roxolana werd er geld ingezameld voor het Oekraïense leger”, vervolgt Koen. “Met andere woorden, voor de aanschaf van wapens. Vrienden van me vonden dat gek. Zou het niet beter zijn om geld in te zamelen voor de wederopbouw, vonden zij. Het probleem is echter dat er nog helemaal niets te wederopbouwen valt. Ze zijn nog volop in oorlog.” 

Naast het concert van Roxolana, maakte Koen ook een treinreis van de hoofdstad Kyiv naar de op een na grootste stad van Oekraïne, Kharkiv, een rit van ruim 7 uur. Recent vonden er in en rondom deze stad onophoudelijke bombardementen, massale vernietiging van openbare en particuliere infrastructuur, en aanvallen op energie-installaties plaats. Hierbij kwamen vele tientallen burgers om het leven. “Ik realiseerde me goed dat het reizen met de trein en zeker naar Kharkiv risicovol is. Maar de trein is nog altijd het belangrijkste vervoermiddel in Oekraïne. Dagelijks maken heel veel mensen in het land er gebruik van. Alsof er niets aan de hand is. Het is nog altijd een voorname levensader. Dat wilde ik ook absoluut in beeld brengen.”

In de trein raakte hij onder andere in gesprek met jonge soldaten, op weg naar het front. Koen: “Mannen van mijn leeftijd, op weg naar de hel… Dat was en is bijna niet te bevatten. Een van die jongens stond erop dat ik zijn geweer even vasthield. Op zo’n moment komt het allemaal wel even heel dichtbij.”      

In Kharkiv zelf ervaarde Koen een veerkracht zoals hij die nog nooit had ervaren. “Voordat de oorlog uitbrak, woonden er ruim 1,5 miljoen mensen in die stad. Nu nog hooguit 700.000. De rest is gevlucht. De mensen die er nog wonen, gaan er echt niet meer weg. Die hebben zoiets van: dit is mijn stad, mijn hart. Dat laat ik me door niets en niemand afpakken. Dat zorgt voor een bepaalde energie die zich niet laat beschrijven. Die moet je zelf gevoeld en ervaren hebben! Morgen, overmorgen, volgende week… Nee! De mensen die in Kharkiv zijn achtergebleven, leven totaal in het hier en nu. Die hoef je niet uit te leggen dat iedere seconde een mogelijk uur U is. Er wordt geen tijd verspeeld. Veel mensen gaan zelfs niet meer naar de schuilkelders bij een luchtalarm. Waarom niet?, wilde ik weten, waarop ik niet zelden als antwoord kreeg: ‘we laten het ritme van ons leven niet nog meer door Rusland bepalen’. Het is niet uit laksheid maar puur een overlevingstactiek. Klinkt gek hé! Maar wanneer je je er aan overgeeft, en steeds de schuilkelder in duikt, ga je eraan kapot en doe je echt geen oog meer dicht. Dan leef je permanent in angst.”   

Koen wijst naar een app op zijn telefoon, Air Alarm Ukraine. Deze applicatie waarschuwt je via een pushmelding voor luchtdreiging. Ook geeft hij aan waar de dichtstbijzijnde schuilkelder is. “Die ging toen ik daar was, minimaal vijf keer per dag af. En dat aantal is sinds mijn vertrek alleen nog maar toegenomen…”

“Toen ik in Kharkiv uit de trein stapte, hoorde ik enkele minuten later een gezoef, gevolgd door twee enorme raketexplosies. Slechts één blok achter mij. Ik rende in totale paniek een hotel binnen waarop de man achter de balie me lachend aankeek en zei: ‘welkom in Kharkiv’. Dat is wat twee jaar oorlog doet met een mens. Het maakt je cynisch.”

Ondertussen deelt Koen beelden die hij maakte in Kharkiv. We zien onder andere een winkelcentrum waarvan alleen het geraamte nog overeind staat en een beschoten ruit met daarachter een paspop. Ook zien we een enorme hal van een metrostation met op de grond slechts één jongen. Koen: “Metrostations doen vaak dienst als schuilkelders. Dit beeld laat goed zien wat ik al vertelde: steeds minder mensen maken gebruik van de schuilkelders.”

Ook maakte hij diverse beeldverhalen van mensen die hij ontmoette in de stad. Zo portretteerde hij de jonge kunstenares Kseniia Plylypenko. Zij maakt schilderingen op militaire objecten: de deur van een uit de lucht geschoten gevechtshelikopter, de huls van een raket, een in het veld achtergelaten raketwerper… Objecten die staan voor dood, verderf en vernietiging beschilderd met kleurrijke bloemen die juist staan voor liefde, schoonheid, tederheid. Het geld dat Kseniia verdient met deze werken, gaat richting defensie.  

Koen bracht een halve dag door in het appartement annex atelier van de kunstenares. Er werd thee gedronken, gelachen, gehuild, gesproken én hij fotografeerde. Op een gegeven moment klonk het luchtalarm, “een indringend en angstaanjagende geluid dat door merg en been gaat”. Het sein dat er een levensbedreigend projectiel onderweg is. Maar waar? Toch kiest Kseniia ervoor om door te schilderen. Daarop besluit Koen om bij haar te blijven en door te gaan met fotograferen.

Koen vertelt door. Over de ontmoeting met een stel dat, oorlog of niet, diverse koffietentjes opende in Kharkiv. Recent sloeg een bom in, vlak bij een van de koffietentjes. Voor veel mensen zou dat een reden zijn om te maken dat je wegkomt. Niet voor het stel en het personeel. Ze gooien de boel open en delen koffie uit aan wie dat maar wil. Het is die onverzettelijkheid en medemenselijkheid die Koen overal waar hij kwam in Oekraïne ervaarde. “Er werd niet gehamsterd maar juist uitgedeeld. Ondanks het gevaar dat overal op de loer ligt, is het, zoals ik dat heb ervaren en gezien, steeds de liefde die overwint.”

Meer over Koen lees en zie je hier. 
Volg Koen ook via Instagram.